21.06.2016 rok (wtorek) godz. 18.00; Wykład Jerzego Brukwickiego pt. „Dzieje sztuki polskiej po 1945 roku” – po roku 1989 – ostatnie dwudziestopięciolecie.

Dzieje sztuki polskiej po 1945 roku

wykład 5: Po roku 1989 – ostatnie dwudziestopięciolecie

Rok 1989 był w Polsce początkiem głębokich reform społeczno-politycznych i przekształceń instytucjonalnych. Również w sztuce stanowi ważną datę. 11 kwietnia 1990 Sejm Rzeczypospolitej uchwalił ustawę o zniesieniu cenzury. Artyści nie pozostali obojętni na zachodzące w kraju zmiany, włączyli się w proces budowy nowego społeczeństwa i jego struktur. Już w latach 80., w ramach ruchu kultury niezależnej, wielu z nich wyraziło swój sprzeciw wobec istniejących norm społecznych i politycznych, uwarunkowań uprawiania sztuki, zbojkotowało oficjalne życie artystyczne. Ujawniło się wówczas wiele niezależnych i krytycznych postaw twórczych i obywatelskich. W latach 90. nastąpiło kolejne, nieskrępowane zakazami i ograniczeniami administracyjnymi, zainteresowanie społeczną rzeczywistością. Emocjonalnie komentowano i oceniano powstające systemy i instytucje władzy oraz ich relacje ze społeczeństwem. Krytycznie spoglądano na aspiracje Polek i Polaków, na sposoby realizacji ich oczekiwań, pragnień i marzeń, konsekwentnie ograniczanych przez dotychczasową, komunistyczną władzę.

Przeminął czas ekspresyjnych rozwiązań i ironicznych treści, wyrazistego gestu. Nastał okres poszukiwań strukturalnych, zwrot ku tradycjom przeróżnych awangard. Rozpatrywano i dyskutowano o sensie i prawach demokracji, nowych formach życia politycznego i wolnego rynku. Aktualna sztuka stała się mniej agresywna, krzycząca, interwencyjna; więcej było przemyślanych, wyważonych sądów i refleksji, aktualnej symboliki.

Nowa rzeczywistość inspirowała artystów, zwłaszcza tych debiutujących w latach 80., wywodzących się z warszawskiej Gruppy, wrocławskiego Luxusu lub działających osobno (m.in. Mirosława Bałkę, Krzysztofa M. Bednarskiego, Pawła Susida) do krytycznych, rozważnych spojrzeń na to wszystko, co działo się wokół nich. Ich prace (pozbawione ostrej, napastliwej ironii, jak te sprzed kilku lat) wprost, otwarcie opisują i komentują Polskę przełomu XX i XXI wieku.

Debiutowali artyści studiujący w głośnej pracowni prof. Grzegorza Kowalskiego na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, legendarnej „Kowalni”, m.in. Katarzyna Górna, Katarzyna Kozyra, Artur Żmijewski. Równolegle z nimi działali Grzegorz Klaman, Konrad Kuzyszyn, Zbigniew Libera, Joanna Rajkowska, Robert Rumas. Ich dzieła o starości, śmierci, cierpieniu, niesprawności fizycznej, nagości, fizjologii ciała wywołały gorące spory i dyskusje nie tylko prasowe. Stworzyli nurt sztuki krytycznej, najbardziej rozpoznawalnego zjawiska sztuki polskiej po 1989 roku, odważnie interpretującego ówczesną mentalność i obyczajowość, łamiącego dotychczasowe społeczne i obyczajowe tabu. Zwrócono baczną uwagę na sztukę feministyczną (Natalia Lachowicz, Anna Baumgart, Marta Deskur, Ewa Partum), powiązaną z zachodzącymi wówczas przeobrażeniami i poruszającą problemy funkcjonowania kobiet w społeczeństwie, kulturze. Interesujący punkt widzenia na problematykę sprawowania władzy i aparatu przymusu, oporu przeciwko nim reprezentowała twórczość Zofii Kulik, która już w poprzednich latach przeprowadzała analizy języka totalitarnego i propagandy.

Pod koniec 1995 roku powstała krakowska Grupa Ładnie: Rafał Bujnowski, Marek Firek, Marcin Maciejowski, Wilhelm Sasnal. Zaproponowali stylistykę opartą na wykorzystywaniu i przetwarzaniu „wizerunków gotowych”: ilustracji prasowych, obrazów telewizyjnych, twarzy polityków i celebrytów, gier komputerowych, a jednym z tematów swoich obrazów, rysunków, a następnie filmów uczynili niejednoznaczność medialnych komunikatów i przekazów, manipulacje reklamy.

W pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku do głosu dochodzi pokolenie, wykształcone już w wolnej Polsce, zafascynowane kolorytem współczesnej kultury masowej (Monika Chlebek, Monika Szwed, Tymek Borowski, Dawid Czycz, Paweł Dunal, Michał Frydrych, Piotr Janas, Tomasz Kowalski, Aleksander Ryszka, Łukasz Surowie, Jakub Julian Ziółkowski). Wyróżnia ich różnorodność postaw oraz sposobów łączenia tradycyjnego języka sztuki z najnowszymi, elektronicznymi formami wypowiedzi artystycznych. Pilnie studiowali i wykorzystywali osiągnięcia surrealizmu, modernizmu, konstruktywizmu, strukturalizmu. Unikają jednoznacznych wypowiedzi w sprawach politycznych i ideologicznych, ale odważnie wypowiadają się w kwestiach egzystencjalnych, etycznych, moralnych. Na przeszłość patrzą bez nadmiernego użalania się i rozpamiętywania. Zauroczeni są sztuką narracyjną, metaforyczną, symboliczną, rozpostartą pomiędzy wyobraźnią a rzeczywistością.

Pojawiają się nowe prądy i kierunki sztuki, nowe symbole i sposoby określające życie społeczne, ludzkie myśli i refleksje, warunki egzystencji rozpatrywane z różnych pozycji i sytuacji. Powstają atrakcyjne dzieła, które mówią o zakamarkach ludzkiej świadomości i wyobraźni, snach i marzeniach. Interesująco, rozważnie ukazują prywatne i publiczne wydarzenia, emocjonalne sytuacje. Aktualna sztuka, mimo chaosu poznawczego, wyraża powinności i kontestacje artystów, którzy ją tworzą. Istotnym dla niej zagrożeniem stał się intensywny proces wciągnięcia jej w obieg komunikacji i informacji społecznej oraz w procesy i mechanizmy konsumpcji. Ostatnio nowych zwolenników zyskuje sztuka „mieszczańska”, opisująca relacje człowieka z jego miejskim otoczeniem i folklorem, o byciu „samemu”, wyizolowanemu w prywatnej przestrzeni. Życie artystyczne grupuje się wokół określonych instytucji, nowo powstałych muzeów, centrów sztuki współczesnej i galerii.

Ostatnie dwudziestopięciolecie wyróżnia otwarta dyskusja i liczne spory na temat granic w sztuce, wolności i moralności artysty; o formach i kierunkach rozwoju „wolnego” człowieka, o jego tożsamości, poglądach, przekonaniach oraz o szansach na twórcze życie w zaistniałej rzeczywistości. Żywe zainteresowanie wywołują kwestie dotyczące obyczajowości, honoru. Ważkim tematem stała się problematyka płci i cielesności człowieka, zagadnienia związane z wykluczeniem i dyskryminacją. Nie unika się tematów trudnych, o których mówi się szczerze, wprost, bez zahamowań. Są także i twórcy, którzy nie podjęli dialogu z istniejącą sytuacją i uwikłaniami społeczno-politycznymi, unikający zagadnień ideologicznych, rozliczeń z przeszłością. Zajęli się oni sprawami codzienności, ekologią. Prowadzą dialog z tradycją, poszukują nowych sposobów tworzenia dzieł sztuki, eksperymentują. Stawiają pytania o sens i naturę egzystencji, ukazują fragmentaryczność i rozkawałkowanie świata, analizują sprawy światła, barwy i autonomii obrazu, tworzą fascynujące zasady interpretacji pejzażu. Nastąpił burzliwy rozwój sztuk multimedialnych, sztuki akcji, performance’u.

Marta Ryczkowska w interesującym tekście o współczesnej sztuce „Chłodne spojrzenie. Operacje na otwartym obrazie” pisze: „Żyjemy w czasach inflacji wizualności. Powielane w nieskończoność obrazy, napędzane rozwojem technologii cyfrowych, po wielokroć egzystujące, sprawiają, że wizualność dewaluuje się, traci znaczenie. (…) Obraz staje się obiektem performatywnym, odrywa się od twórcy. Postać na obrazach przywdziewa maskę, jest nieobecna, martwa. Funkcjonuje w domyśle”.

W przestrzeniach sztuki polskiej ostatniego dwudziestopięciolecia warto odnotować obecność Magdaleny Abakanowicz, Sylwestra Ambroziaka, Pawła Althamera, Mirosława Bałki, Krzysztofa M. Bednarskiego, Rafała Bujnowskiego, Tomasza Ciecierskiego, Marty Deskur, Jana Dobkowskiego, Stefana Gierowskiego, Katarzyny Górskiej, Katarzyny Kozyry, Zofii Kulik, Roberta Kuśmirowskiego, Natalii Lachowicz, Zbigniewa Libery, Pauliny Ołowskiej, Agnieszki Polskiej, Marcina Maciejowskiego, Piotra Młodożeńca, Jarosława Modzelewskiego, Włodzimierza Pawlaka, Wilhelma Sasnala, Marka Sobczyka, Moniki Sosnowskiej, Pawła Susida, Leona Tarasewicza, Pawła Uklańskiego, Krzysztofa Wodiczki.

Pytania o przyszłość sztuki pozostają wciąż otwarte.

Jerzy Brukwicki urodził się 17 listopada 1945. Do 2012 – szef warszawskiej Galerii Krytyków Pokaz. W latach 80. współorganizator ruchu kultury niezależnej, współpracownik podzie- mnych wydawnictw i prasy (NOW-a, Wydawnictwo „Przedświt”, PWA, „Wybór”). Autor ok. trzystu wystaw w kraju i za granicą, m.in. „Czas smutku, czas nadziei”, „Polska Pieta”, „Świadectwo czasu”, „W drodze. O sensie wędrówki przez życie”, „Wobec zła”, „Dialogi”. Kurator wystaw Magdaleny Abakanowicz, Sylwestra Ambroziaka, Tadeusza Boruty, Romualda Oramusa, Ryszarda Stryjeckiego, Józefa Szajny, Andrzeja Wajdy. Autor tekstów o sztuce i wydarzeniach artystycznych w WIK, „Kaleidoscope”, „Kunstmarkt”, „Polish Culture”, „Rondo Europa”, culture.pl. Prowadzi Galerię Plakatu Teatralnego w Teatrze Impresaryjnym we Włocławku.